(Kutadgu Bilig, Atebetü’l-Hakayık, Divan-ı Hikmet, Divanü Lügâti’t-Türk)

KUTADGU BİLİG:
*Kutadgu Bilig, Türkçenin en temel ve Türk dili araştırmalarının en önemli kaynak eserlerindendir.
*İslâmî Türk edebiyatının adı bilinen ilk şair ve düşünürü Balasagun'lu Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır.
*Eserini Balasagun'da yazmaya başlayan Yusuf Has Hacip, 1068 yılında memleketinden ayrılarak Doğu Karahanlı Devleti'nin merkezi olan Kaşgar'a gitmiş ve eserini 18 ay sonra, 1069 (Hicrî 462) yılında (11. yy'da) burada tamamlamıştır.
*Kitabını bitirince bunu, Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunmuş, Han da eseri çok beğendiği için Yusuf'u, takdiren "Hâs Hâcib" tayin etmiştir.
*"Kutadgu" kelimesi, "saadet, kut" manasındaki "kut" kelimesinin üzerine isimden fiil yapan "+ad" ekiyle fiilden isim yapan "-gu" ekinin eklenmesi sonucu oluşmuştur ve "bilig"le beraber "saadet, mutluluk veren bilgi" anlamını taşımaktadır.
*Eser, insanlara dünyada tam anlamıyla kutlu olmak için gereken yolu göstermek amacıyla kaleme alınmıştır.
*Karahanlı Türkçesiyle (Hakaniye Lehçesi) yazılmıştır.
*İslamiyet’in etkisiyle Arapça ve Farsça sözcükler etkin bir şekilde kullanılmıştır.
*Eserde Türk halkı arasında yaygın olarak kullanılan edebi söyleyişlere, deyimlere bolca yer verilmiştir.
*Didaktik bir eserdir.
*Bazı bölümlerinde ansiklopedik bilgiler içerir.
*Kutadgu Bilig, alegorik (sembolleştirilmiş) bir münazara karakterindedir.
*Mesnevi tarzında, 6645 beyit olarak yazılmıştır. Eserde 173 de dörtlük vardır.
*Yusuf Hâs Hacib, eserinde aruz ölçüsünü kullanmıştır.
*Edebiyatımızda aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eser olarak kabul edilmektedir.
*İlâveler ile birlikte yaklaşık 88 başlık altında toplanan eserin esas kısmını oluşturan bölüm kısaltılmış mütekarip yani fa'ulun fa'ulun fa'ulun fa'ul vezniyle yazılmıştır.
*O dönem için Türk edebiyatında yeni olduğu tahmin ve tasavvur edilen aruz ölçüsünün ilâve parçalardaki kafiye dışında, şair tarafından pürüzsüz bir şekilde kullanıldığı görülmektedir.
*Eser, yarı hikâye ve yarı temsil tarzında yazılmış olup, arada hareketi hazırlayıcı ve izah edici monologlara ve canlı tasvirlerin bulunduğu sahnelere yer verilmiştir.
*Eserde, toplum hayatındaki bozuklukları düzeltecek, insanı mutlu edecek yolların neler olduğu belirtilmiş; bunun yolları, devrin hükümdarına öğütler halinde gösterilmiştir.
*Eserde ahlak ve dinin önemi, devlet idaresi gibi konulara da değinilmiştir. Bu açıdan esere bir siyaset kitabı da denebilir.
*Siyasetnamenin ilk örneğidir.
*Bir siyasetnâme veya bir nasihatnâme olarak nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib’in ve içinde yetiştiği çevrenin ilmî ve felsefî birikimi hakkında çok önemli bilgiler vermektedir.
*Eser, adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla, devlet idaresinin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatır.
*Eserde dört sembolik şahsiyet yer alır. (Ögdülmiş, Odgurmış, Aytoldı, Güntogdı)

*Kutadgu Bilig'deki kahramanların temsil ettikleri değerler:

Güntogdı; hükümdardır ve hukuku/adaleti temsil eder;

Aytoldı; vezirdir ve saadeti/devleti temsil eder;

Ögdülmiş; vezirin oğludur ve aklı temsil eder;

Odgurmış; vezirin kardeşidir ve akibeti (hayatın sonunu)/kanaati temsil eder.

*Bilinen üç nüshası, Fergana, Viyana ve Mısır'da bulunmaktadır.


YUSUF HAS HACİP: (11. YÜZYIL)
*1017-1019 yılları arasında doğduğu rivayet edilmektedir.
*Dönemin 'Kuz-Ordu' isimli şehri Balasagun'da doğmuştur.
*Soylu bir aileye mensuptur.
*Karahanlı Devleti zamanında yaşamıştır.
*Temel eğitimini Balasagun'da almıştır.
*İyi bir eğitim görmüştür.
*Çağının geçerli bilimlerinin yanı sıra Arapça ve Farsça da öğrenmiştir.
*Kendisine önceden Balasagunlu Yusuf denilirken, sonrasında Has Hacib unvanını almıştır.
*Yusuf Has Hacib, Türk dili ve edebiyatı için temel bir eser olan Kutadgu Bilig kitabının yazarıdır.
*Bu eserinde ideal insanlardan oluşan toplum ve devleti anlatır.
*Yusuf Has Hacib, Türk edebiyatındaki ilk siyasetnameyi yazmıştır.
*Türk edebiyatında ilk nazım şeklini de o kullanmıştır. Bu nazım şekli de mesnevidir.
*1077 yılında Kaşgar'da vefat etmiştir. Türbesi de bu kenttedir.