*Herhangi bir kimsenin, daha çok bir edebiyat sanatçısının gerek yurt içinde gerekse yurt dışında gezip gördüğü yerlerdeki toplumları, kentleri, yerleri, yaşayışları, âdet ve töreleri, gelenek ve görenekleri, doğal ve tarihî güzellikleri, ilgi çeken değişik yönleri edebî bir üslup içinde kaleme alarak anlatmasına “gezi yazısı” (seyahatname) denir.
*Eskiden gezi yazılarına seyahatname, seyahat yazıları denirdi. Gezip gören insana da seyyah denirdi.
*Bugün gezen gören kimseye gezgin, onların gezip gördükleri yerleri anlattıkları yazılara da gezi yazıları denmektedir.
*Yazar, gezip gördüğü yerlerle ilgili gözlemlerini, incelemelerini, bilgileri bir araya getirerek gezi yazısını yazar.
*Okur, anlatılan yerleri bu sayede sanki yazarla birlikte geziyormuş hissine kapılır.
*Gezi yazılarında aydınlatıcı, öğretici bilgiler de yer alır.
*Amaç, gezilen yeri okuyucuya her yönüyle tanıtmaktır. Bu yapılırken geçmişle gelecek arasında bağ kurulur, toplumların birbirleriyle ilişki kurması ve birbirlerini tanıması, toplumlar arası kültür alışverişi ortamının oluşması sağlanır.
*Gezi yazısında akıcı ve sade bir dil kullanılır.
*Gezilen yerin özellikle tarihî, coğrafî, tabiî ve sosyal nitelikleri belirgin şekilde anlatılır.
*Gezi yazılarında gezginin dikkatini çeken ve farklı bir özellik gösteren insanlar, tarihî ve tabiî güzellikler, farklı kültürler gibi konular güncel olaylarla da bütünleştirilerek edebî bir üslupla yazıya geçirilir.
*Gezi yazılarında ayrıca yörenin dil, din, inanç, âdet, gelenek, görenekleri incelenir. Bölgedeki insanların düşünce yapısı ortaya konur. Bölge, okuyucunun daha iyi anlaması açısından başka bölgelerle kıyaslanır.
*Gezi yazılarında her zaman, her yerlerde görülen şeylerden değil de farklı, özgün şeylerden bahsetmeli, karşılaştırmalardan faydalanmalı, örnekler vermelidir.
*Yazar, gezisi esnasında birçok yer görür, birçok insanla tanışır; bunları hafızasında tutmak zor olduğu için gezi esnasında kısa notlar alır ve bunları hikâye eder.
*Gezi yazısı gezilen bölge için belgesel bilgiler içerir. Bu bakımdan gezi yazısında yazar gözlemlerine yer vermeli, yanlış bilgiler aktarmamalıdır.
*Ancak gezi yazıları her şeye rağmen kişisel bir değerlendirme içerdiği için nesnel verilerden oluşan bilimsel bir belge niteliği taşımaz. Sadece fikir verici bir içeriğe sahiptir.
*Dış dünyayı yazarın gözüyle anlamaya yarar.
*Gezi yazıları belli bir plan dâhilinde yazılır.
*Uzunluğu çoğu zaman kitap olacak kadardır.
*Gazetenin iç sayfalarından birinde dizi halinde günlerce yayınlandığı da olur. Okuyucunun sıkılmadan, merakla okuduğu bir yazı türüdür.
*Genellikle yazıya gezinin başlandığı günden başlanır ve dönüş gününe kadarki zamanı içine alan olaylar anlatılır.
*Ancak tersi bir sıralama yapmakta mümkündür veya gezide görülen en önemli özellikler belirlenip önemsizden önemliye doğru bir sıralamaya gidilir.
*Gezi yazılarıyla röportaj birbirine karıştırılmamalıdır.
*Gezi yazısında ilgi çekici yerler anlatılır. Röportajda olduğu gibi, sorunları irdelemek, arkasındaki sorunları duyurmak, kamuoyu oluşturmak amacı güdülmez.
*Gezi yazıları bir bakıma anıya ve günlüğe de benzer, fakat onlardan ayrı bir yazı türüdür.


>Dünya Edebiyatında Gezi Yazısı:
*Dünya edebiyatında gezi yazısının ilk örnekleri sayılabilecek eserleri verenlerin başında Heredotos, Marco Polo, İbni Batuda gelir.


>Türk Edebiyatında Gezi Yazısı:
*Eski çağlarda özellikle keşif, ticaret, savaş amacıyla değişik geziler yapılmıştır.
*Eski Türk edebiyatında gezi yazısına “seyahatname” denirdi.
*Edebiyatımızda en eski seyahatname tarzı eserler, Timur’un oğlu Şahruh’un yanında bulunan Gıyasüddin Nakkaş’ın yazdığı “Acâib’ül-Letâif” ve Ali Ekber Hatâî adlı bir tüccarın kaleme aldığı “Hıtâînâme”dir.
*16. yüzyılda yazılan “Baburnâme” ve Kâtibî mahlasıyla tanınan Seyit Ali Reis in “Mirat-ül Memalik (Memleket Aynası)”; Evliya Çelebi’nin 17. yüzyılda yazdığı “Seyahatname” ise dünya edebiyatındaki en iyi örneklerle boy ölçüşebilecek niteliktedir.
*Türk edebiyatında Batılı anlamda gezi yazısı örnekleri Tanzimat döneminde yazarların Avrupa’ya gitmesiyle verilmeye başlanmıştır.
*Avrupa’ya giden sanatçılar gördükleri şehirlerle ilgili yazılar yazmışlardır.
*Özellikle Namık Kemal ve Ziya Paşa bunların başında gelir.
*Edebiyatımızdaki başlıca gezi yazarları şunlardır: Evliya Çelebi, Ahmet Mithat Efendi, Direktör Âli Bey, Cenap Şehabettin, Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Reşat Nuri Güntekin, Oktay Akbal...

EVLİYA ÇELEBİ / PİRİ REİS / SEYDİ ALİ REİS /

>Türk Edebiyatında Yazılan Önemli Gezi Yazıları:
Mirat-ül Memalik – Seydi Ali Reis (İlk Gezi Kitabımız)
Kitab-ı Bahriye – Piri Reis
Seyahatname – Evliya Çelebi
Avrupa’da Bir Cevelan – Ahmet Mithat Efendi (Batı Tekniğine Uygun İlk Gezi Örneği)
Hac Yolunda – Cenap Şahabettin
Avrupa Mektupları – Cenap Şahabettin
Frankfurt Seyahatnamesi – Ahmet Haşim
Anadolu Notları – Reşat Nuri Güntekin


Not:
SEYAHAT DENİNCE >> Marco Polo (Venedik), İbni Batuta (Arap), Evliyâ Çelebi (Türk)