DİVAN / DİVANÇE / KİSSA / LUGAZ / MAZMUN / NAZİRE / HAMSE

>DİVAN:
*Divan edebiyatı şairlerinin eserlerini topladıkları antolojik eser.
*Divan şairlerinin eserlerini önceleri serbest, daha sonra belli bir düzen içinde topladıkları kitaplardır.
*Divanlar, yazarlarının adlarıyla anılırlar. Örneğin Nedîm Divanı, Fuzulî Divanı gibi.
*Zamanla divanlarda şiirler belli bir düzene göre sıralanmaya başlamıştır. Bu elemeye "divan tertibi", bu tür divanlara da "mürettep divan" adı verilir.
*Tam bir divanda sırasıyla, kaside (tevhid, münacat, na't, medhiye), tarih, musammat, gazel bölümleri yer alır. En sonda da lugazlar, muammalar, müfredler, azadeler bulunur.
*Divanda gazeller, kafiye ve rediflerinin son harfinin Arap alfabesindeki sırasına göre dizilir.
*Her harften en az bir şiir olması şarttır.
*Ama buna uymayan şairler de olmuştur.


>DİVANÇE:
*Divançe, küçük divan anlamındadır.
*Düzen ve konuları divanlarla aynıdır.
*Yine kaside, tarih, musammat, gazel ve kıta sırasını izler.
*Ama bir divançede bu bölümlerden en az biri eksik olur.
*Divançe, belli türleri seven şairlerin bilinçli bir seçimi olabildiği gibi, bir şairin divan dolduracak kadar şiir yazamadan ölmesi nedeniyle de oluşabilir.
*Figânî ve Fâzlı’nin divançeleri bu türdendir.


>KISSA:
*Öğüt verici ve öğretici; öykü, menkıbe türü eserlere verilen addır.
*Kıssa anlatanlara kıssa-han ya da kıssa-gü denir.
*Divan edebiyatında daha çok mesnevi türünde kaleme alınmışlardır.
*Düzyazı biçimli kıssalar da vardır.


>LUGAZ:
*Lugaz (Lügaz), herhangi bir nesnenin ya da varlığın özellikleri anlatılarak yazılan manzum bilmecelere denir.
*Muamma ile birlikte çok kullanılan bir söz oyunudur.
*Muamma’dan farkı konusunun daha geniş olmasıdır.
*Çoğunlukla soru biçiminde düzenlenir.
*En önemli özelliği içinde çözüme ilişkin ipuçlarının bulunmasıdır.
*Divanların son bölümlerine konur.
*Eğlendirici ve öğretici olanların yanı sıra öğretici ve dinsel lugazlar da vardır.
*Lugazlar yazarlarının imzasını taşıdığından halk edebiyatındaki bilmeceden ayrılır.
*Bütün lugazlar, "Bir acayip nesne gördüm", "Ol nedir kimdir" ya da "Nedir ol kim" gibi kalıplaşmış sözlerle başlar.


>MAZMUN:
*Divan şiirinde düşünce ve hayaller birtakım mazmunlarla anlatılmıştır.
*Mazmun, belli bir kavramı düşündürüp çağrıştıran, genellikle açık istiare ve telmih sanatlarından yararlanılarak oluşturulan klişeleşmiş (kalıplaşmış) kelimedir.
*Mazmun, modern şiirdeki imgenin divan şiirindeki karşılığı olarak da düşünülebilir.
*Mazmunların anlamları ve çağrışım alanları çoğunlukla önceden belirlenmiştir. Yani bir mazmun, divan şiirini bilen herkese aynı şeyleri çağrıştırır.
*Divan şiirindeki mazmunların çoğu sevgililerin özelliklerini anlatmak için kullanılmıştır.
*Divan şiirinde betimlenen sevgililer, bir servi ağacı ya da elif harfi gibi uzun boylu ve incedir. *Saçları yılan gibi kıvrım kıvrım; ağızları nokta kadar küçük; gözleri kanlı katil; kaşları yay; gamzeleri kılıç; zülüfleri sümbül; ağızları gonca; dudakları lâl; dişleri inci; kirpikleri oktur.
*Bu güzeller, divan şairinin hayal dünyasının dışa vurumudur.

Mazmunlar ve Karşıladığı, Çağrıştırdığı Anlam:
Yay, Keman > Sevgilinin kaşları
Kılıç > Sevgilinin gamzesi, yan bakışı
Ok > Sevgilinin kirpikleri
Gonca > Sevgilinin ağzı
Lâl ya da şeker > Sevgilinin dudağı
İnci > Sevgilinin dişleri
Servi > Sevgilinin boyu
Gül > Sevgilinin yüzü
Sümbül, Yılan ya da Halka > Sevgilinin saçı
Nergis > Sevgilinin Gözü

Mum > Maşuk (Âşık olunan, sevgili)


>NAZİRE:
*Divan edebiyatında bir şairin bir şiirine, başka bir şair tarafından aynı ölçü, uyak ve redifle yazdığı benzer şiirlere nazire denir.
*Nazire şaka veya alay amacıyla yazıldıysa buna “tehzil” denir.


>HAMSE:
*Şairin beş mesnevisinin bir araya gelmesi ile oluşan yapıttır.
*Hamse şairlerine “hamsenüvis” denmektedir.
*Hamse kelimesinin edebiyatta beş mesneviden oluşan eserler birliği anlamında bir terim haline gelmesi Genceli Nizami ile ortaya çıkmıştır.
*İslam Edebiyatının ilk hamse yazarı Nizami Gencevi (Genceli Nizami)’dir. (12. Yüzyıl)
*Nizami Gencevi‘nin hamsesini oluşturan mesneviler şunlardır:
Mahzenül Esrar, Hüsrev ü Şirin, Leyla ile Mecnun, İskendername, Heft Peyker
*Nizami’nin hamsesini oluşturan bu mesnevilerin her biri hem Türk hem de İranlı, Arap ve Urdu dilinin şairleri tarafından çeşitli yüzyıllarda defalarca yazılmıştır.
*Türk edebiyatında ilk hamse sahibi şair Çağatay sahasından Ali Şir Nevai’dir. (15. Yüzyıl)
*Anadolu sahasında ise ilk hamse sahibi şairler Hamdullah Hamdi ve Behişti olmuştur.
*Ayrıca Taşlıcalı Yahya ve Nevizade Atayi’nin hamseleri vardır.
*Hamse türüne düzyazının girişi 17. Yüzyılda olmuştur.
*Nergisi hamseye düzyazıyı sokan ilk yazardır.
*Hamse sahipleri büyük saygı görmüştür.


HAMSE SAHİBİ ŞAİRLERİMİZ VE MESNEVİLERİ

Ali Şir Nevai
1) Hayretül Ebrâr
2) Ferhad u Şirin
3) Leyli vü Mecnun
4) Seba-i Seyyâr
5) Sedd-i İskender


Hamdullah Hamdi
1) Yusuf u Züleyha
2) Leyla ile Mecnun
3) Mevlid
4) Tuhfetül Uşşak
5) Kıyafetname


Behişti Ahmet Sinan Çelebi
1) Vamık u Azra
2) Yusuf u Züleyha
3) Hüsnü Nigar
4) Süheylü Nevbahar
5) Leyla vü Mecnun


Lami Çelebi
1) Vamık u Azra
2) Vis u Ramin
3) Ferhadname
4) Şem Pervane
5) Gûyu Çevgan
6) Heft Peyker
7) Absalu Salaman
8) Makteli Hüseyin
9) Şehrengiz-i Bursa
10) Hayretname
11) Cabirname
12) Mevlid
13) Kıssai Ethem u Hüma
Not: Lami Çelebinin 2 hamsesi vardır. Bazı eserleri de kayıptır.


Ahmet Rıdvan
1) Leyla u Mecnun
2) Hüsrev u Şirin
3) İskendername
4) Heft Peyker
5) Mahzenül Esrar
6) Rıdvaniye


Kara Fazlı
1) Gül u Bülbül
2) Hüma vü Hümayunname
3) Leyla u Mecnun
4) Nihalistan
5) Leccetül Esrar


Hamizade Celili
1) Hüsrev u Şirin
2) Leyla u Mecnun
3) Güli Sad-berg-i Bîhar
4) Hecr-name
5) Mehek-name


Fikri Derviş Çelebi
1) Hurşid u Mah
2) Mihr u Müşteri
3) Ebkâr-ı Efkâr
4) Behram u Zühre
5) Şükufe-zar


Taşlıcalı Yahya
1) Gencine-i Raz
2) Usulname
3) Şah u Geda
4) Yusuf u Züleyha
5) Gülşen-i Envâr


Hayati
1) Mahzenül Esrar
2) Heft Peyker
3) Behram-ı Gur
4) İskendername
5) Leyla vü Mecnun


Nergisi
1) Nihalistan
2) İksir-i Saadet
3) Meşakul Uşşak
4) Kanunür Reşad
5) Gazavat-ı Mesleme
6) Elvas-ful Kamil-i Fi Ahval'ul Veziril Adil
Not: Nergisi; mesnevileri mensur şekilde yazan tek mesnevicidir.


Nevizade Atayi
1) Sakiname
2) Nevhatül Ezhâr
3) Sohbetül Ebkâr
4) Heft Han
5) Hilyetül Efkâr


Bosnalı Sabit
1) Zafername
2) Ethem-i Huma
3) Derename
4) Berbername
5) Amrül Leys


Subhizade Feyzi
1) Heft Seyyare
2) Mirat-ı Suretname
3) Safaname
4) Aşkname
5) Divan

Not: Subhizade Feyzi; Divan'ıyla birlikte 1 hamse sahibi diye geçmektedir. Divan edebiyatının son hamse yazarıdır.