Moyen- Çor dönemi, Uygurlar için her bakımdan altın çağ olarak değerlendirilmelidir. Devletin başında bulunduğu 8 yıllık zaman içinde, devlet her bakımdan büyümüş ve etrafındaki boy ve devletlere üstünlüklerini kabul ettirmiş, ayrıca devlet teşkilatlanması da tamamlanmıştır.

742-743 senelerinde Göktürklerin hâkimiyeti altında bulunan Karluk, Basmıl ve Uygur oymakları, Göktürk Kağanı Ozmış’ı mağlup edip öldürdüler. Göktürk Devleti ortadan kalkınca, Göktürk Hanedanı gibi Aşina (A-Shih-Na) soyundan gelen Basmıllar’ın Kağanı Hsieh-tieh-i-shih Kağanlığını ilan etti. Uygurlar’ın sol (doğu), Karluklar’ın sağ (batı) yabguluğunu oluşturması düşünülmüştü. Ancak Uygurlar, Göktürkler döneminde kendilerine bağlı olan Basmıllar’a itaat etmek istemediler. Uygurlar, Basmıl ve Karluklara göre daha güçlüdürler. Uygur Yabgusunun oğlu Dokuz Oğuz boylarını yönetmektedir. 744 senesinde kalabalık Dokuz Oğuz boylarının da desteğiyle Uygur Yabgusu, Basmıl Kağanı’nı mağlup ederek kendini kağan ilan etti ve Kutlug Bilge Kül Kağan unvanını aldı. Karluklar ise sol yabgulug görevini aldılar.

Moyen-Çor, Kutlug Bilge Kül Kağanın oğludur. Babası 747 de ölünce Kağan olmuştur. Yönetime geçtiğinde “Tengride Bulmuş İl İtmiş Bilge” adını aldı. Müthiş bir teşkilatçı, sert bir asker ve katı disiplini ön planda tutan bir idarecidir.

Uygur Kağanlığının ilk dönemi için çok önemli bilgileri içeren ve Orhun-Selenge nehirleri arasında Şine-Usu Gölü yakınında bulunan Şine-Usu kitabesi onun bıraktığı mirastır. Kitabede; Kağan Moyen-Çor’un Dokuz-Oğuzları topladığı, kuzeyde Kırgızlarla, batıda Karluklar ve onlara yardım eden Türgiş-Basmıl boylarıyla, Sekiz Oğuz, Dokuz-Tatar ve Ciklerle savaşıp bunların hepsini kendine bağladığı, Hakimiyetini Yenisey kaynaklarından, Çu-Talas havalisi, İç Asya ve Kerulen’e kadar yaydığı, oğullarını yabgu ve şad tayin ederek kendisinin Büyük Kağan olduğu anlaşılmaktadır.

Moyen-Çor Kağan tahta çıktığında, Çin’de iç karışıklıklar yaşanıyordu. Karluklar tarafından desteklenen İslam kuvvetleri ile Çinliler arasında cereyan eden büyük Talas Muharebesi’nde (751) Çinliler ağır bir yenilgi almıştı. Tarım Havzasının Uygurlara geçmesini sağlayan, Çin’in Orta Asya’dan çekilmesini sonuçlandıran bu savaş üzerine Çin’de büyük olaylar yaşandı. Bunların en önemlisi, Türk anadan doğan An-lu-şan adlı bir kumandanın 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Lo-yang (756) ve Ç’ang-an (757)’ı zapt ederek kendini imparator ilan etmesiydi.

Moyen Çor Kağan:


T’ang İmparatoru Sutsung, Moyen-Çor’dan yardım istedi. Moyen-Çor harekete geçerek kısa sürede bu iki başkenti geri aldı. (757). Bu yardımın karşılığı olarak Çin’i yılda 20 bin ton ipek vergiye bağladı ve Çin imparatorunun öz kızıyla evlendi.

Kaynaklarda, Çin imparatorunun tahtının salon zemininden oldukça yüksekte olduğu ve merdivenlerle çıkıldığı geçer. Tahtın bulunduğu platforma hiçbir yabancı çıkamazdı. Moyen-Çor kimsenin fikrini sormadan bu merdivenleri çıkmış ve Çin İmparatorunun oturduğu sedire, İmparatorun yanına oturmuştur. Kendisine gelen Çin elçisini de kendinden daha alçak bir sedirde ağırlamıştır. Moyen-Çor zamanında Uygurlar çok güçlüydü ve Çin’e tepeden bakıyorlardı. Çin İmparatoru’nun gönderdiği devlet mühürlerine, renkli ve ipekli kumaşlara, elbiselere, altın ve gümüş kap kacağa itibar etmemiş ve adamlarına dağıtmıştır.

Çinlilerin diktirdiği Moyen-Çor Kitabesi’nde geçen şu ifadeler Çinlileri psikolojik olarak nasıl ezdiğini gösterir: “Ulusun zorluklardan kurtuluşu kağanın çabasıyladır. Onun yaptıkları bütün ülkede hiç unutulamaz. Uygur Kağanı, çok zeki ve çok kibar bir adamdır. Onun sözü gerçektir. Onun kabiliyeti on binlerce kişinin en iyisidir. O, bütün kağanların başkanıdır. Çin’de isyanlar çıktığı zaman imparatorun kardeşi ile savaşa gidip bütün isyanları bastırmıştı. İki ay içinde iki başkenti de zapt etti. Onun yaptığı iyilikler, Güneş ve Ay gibi insanın yüreğinde parlıyor. Ona yalnız şimdi değil, her sene 20.000 top ipekli kumaş vereceğim. Kağan elçilerini Shou-fan’a göndererek bunları alacak” (Yıllık vergi). Moyen-Çor Kağan siyasi başarılarının yanı sıra, edebî yönüyle de ön plana çıkmaktadır. Moyen Çor kendisi de Göktürk tamgalarıyla Şine-Usu kitabesini diktirmiştir.

Moyen- Çor dönemi, Uygurlar için her bakımdan altın çağ olarak değerlendirilmelidir. Devletin başında bulunduğu 8 yıllık zaman içinde, devlet her bakımdan büyümüş ve etrafındaki boy ve devletlere üstünlüklerini kabul ettirmiş, ayrıca devlet teşkilatlanması da tamamlanmıştır. 759 senesinde Moyen-Çor Kağan ölünce yerine küçük oğlu Bögü Kağan geçti.

Bir devamlılık arz eden Türk tarihinde bu durum, İslamiyet’i kabul ettikten sonra Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Alp Arslan ve Osmanlı Devleti Sultanı Yavuz Sultan Selim devrinde tekrarlanmıştır. O sultanlar da hüküm sürdükleri 8 yılda devletin temel sorunlarını çözmüş, seleflerinin daha rahat biçimde hüküm sürmelerine olanak sağlamışlar ve seleflerinin dönemi o devletler için yaşanılan altın çağlar olarak tarihe geçmiştir.