Salginlar Hayati Nasil Degistiriyor

**CeReN** · 02 Mart 2022, 10:03

Sinirlari kapayip, vatandaslari eve kapatmadan once, pek cok dunya lideri dunyayi kasip kavuran virusleri hafife aliyor. Bulasici hastaliklar alaninda calisanlar, boyle bir salginin olacagindan haberdar olabiliyorlar. Milyonlarca insani oldurebilecek bir olayi dusundugumuz zaman salginlar, en buyuk risktir. Olu sayisi bakimindan da salgin, gecmisteki buyuk savaslarla yarisabilir. Ekonomi durur. Insanliga maliyeti inanilmaz boyutta olur ve ortaya cikacak sorunlardan hicbir ulke kacamaz.Salginlar Hayati Nasil Degistiriyor

Dogada bilmedigimiz yaklasIk 1,5 milyon virus var. Su an bunlardan herhangi biri insanliga geciyor olabilir. Bir virus hayvandan insana geciyorsa buna zoonotik virus denir. Yillardir bu tur virusler gitgide daha cok salgina sebep oluyor. Epey olumcul olanlar var ama cok daha olumcul ve bulasici viruslerin oldugu tahmin ediliyor. Bunlar icin ne ilacimiz ne de asimiz var. Asil risk onlar.

2002’de Sars Virusu ile de ayni sey oldu. Tum dunyaya yayilip, yuzlerce kisiyi olduren yeni Tip 1 Corona Virusu. 2012’de Mers virusu ile de aynisi yasandi. O da yuzlerce kisiyi olduren yeni Tip 1 Korona virusuydu. Bu salginlar tum dunyayi kisa bir sureligine ayaga kaldirdi. Ama uzmanlarin endisesi dinmedi. Sars, Mers gibi hastaliklar konu olunca hazirliksiz yakalanma riskimiz var. Peki onca virusun icinden neden bu 100 yildan fazladir gormedigimiz bir salgina sebep oldu? Peki ya boyle bir salgin nasil sona erer?

Virusler dunyadaki ilk canlilardandir ama bizim gibi hayatta degiller. Uremek icin canli hucreleri ele gecirmeleri gerekir. Tek amaclari da yok olmayip kendilerini kopyalamak. Bu virusun resmi adi Sars-cov-2. Covid 19 ’sa sebep oldugu hastaligin adi. Anlami 2019 Korona Virus Hastaligidir. Corona tac demektir. Virusun adi taca benzeyen dikenlerinden gelir. Hapsirik, oksuruk, konustugumuzda cikan damlaciklarla yayilir ve gozumuzden burnumuzdan ve agzimizdan bize bulasabilir. Ayrica virus pek cok yuzeyde saatlerce hayatta kalabilir. Insanlarda bunlara elini surup yuzlerine dokunarak kendilerine bulastirabilir. Ortalama bir insanin saatte 20 defa yaptigi bir seyle yani. Vucuda girince bu dikenler anahtar gorevi gorur ve insan hucrelerinin disinda bulunan proteinlere kenetlenirler.

Virus iceri girdigi zaman, hucreye kendisini uretme talimatlari verir. Potansiyel olarak daha fazla hucreyi ele gecirir. Bu da ates, oksuruk halsizlik gibi belirtiler dogurur. Hep bununla kalmaz. Arastirmalar devam ediyor. Size bulasmis olsa da hicbir belirti gostermeden hastaligi yayabilirsiniz veya grip oldugunuzu sanabilirsiniz. Bu koronavirusu aldatici yapan da budur. En buyuk hastaliklarin genel sebebi HIV gibi sessiz ve yavas Ilerleyen virusler ve cok hizli ilerleyip oksuruk ates gibi semptomlar sebebiyle baska hastaliklarla karistirilan viruslerdir. Koronaviruslu biri normal hayatina devam edince birkac insana daha bulastirabilir. Bunlarin her biri de farkli insanlara bulastirir ve boyle devam eder. Bu yuzden vakalarin sayisi misliyle artmaktadir. Birkac gunde oran iki katina cikar. Bu insanlarin buyuk bir bolumu de agir akciger enfeksiyonu olusur ve belirli insan gruplari daha buyuk risk altindadir. Amerika BirlesIk Devletleri orneginde hastaneye kaldirilanlarin ¾’unde en azindan bir kronik rahatsizlik vardir. Akciger hastaligi, kalp hastaligi ve seker hastaligi gibi. Degerler ulkeden ulkeye degisir. Yaslandikca olum tehlikesi artmaktadir. Bilim insanlarinin tam olarak anlamadigi bir sebepten oturu erkekler daha buyuk risk altinda. Biyolojik bir faktorden oturu de olabilir, sigara icen oraninin fazlaligindan da veya bazi calismalarin gosterdigi uzere erkeklerin daha az el yikamasindan da…

Bu virus insanlara bulastigi bilinen, icinde 7 koronavirus bulunan familyanin en yeni uyesi. Artik O da unlu. Tipki MERS ve SARS gibi. Onlarda pek cok insan oldurmustu. Ama bu dordu aslinda daha basarili virusler. Nezle vakalarin ucte birinin sebebidirler. Cunku virusler tasiyicilarini cok hasta etmezse daha rahat yayilabilir. Yarasalara bakalim. Viruslerin onlara bir zarari olmadigi icin virusle doludurlar.Salginlar Hayati Nasil Degistiriyor

Ama insanlara bulasinca yeni bir tur viruse donusebilirler. Bilim insanlari 2002’de SARS’ta bunun yasandigina inaniyor. Bu koronavirus gibi SARS’da Cin’deki bir hayvan pazarindan cikti. Yeni bir Zoonotik virus oldugu icin ne tedavisi ne de asisi vardi. Ama SARS bu koronavirus kadar tehlikeli degildi. Sadece belirtisi olanlar bulastirabiliyordu. Boylece hasta olanlari karantinaya alarak hastaligi kontrol etmek daha kolaydi. SARS cok daha olumculdur yani virusun yayilmasi cok daha zordu.

Sars gibi bir hastalik bulastigi insanlarin %10’unu oldurur. Hastaligi atlatanlar da bagisIklik kazanir. Tekrar hasta olmazlar. Sonunda virus sadece bagisIkligi olan insanlari bulasabilir. Sonuc olarak sars 29 ulkede 8000 insana bulasti. 774’u oldu. O zamandan beri Ecohealth Alliance grubu, Cin’in guneyindeki magaralara gelip, yarasa yakaliyor, virus taramasi yapiyor. Insanlara en rahat bulasabilecek olanlari kayit altina aliyor. Virusu bulduklarinda bilgilendirme yapiliyor ve Cin hukumeti gelip insanlarin bu viruse maruz kalma riskini azaltmaya calisiliyor. Su ana kadar bir suru virus bulundu yuzlerce koronaviruste dahil. Insan viruslerine benzerligine gore yuksek ya da dusuk riskli olan olarak kategorize ediyorlar. Birkac sene once yarasa koronavirusu RaTG13 diye bir virus kesfettiler. Dusuk riskli olarak kategorize edildi. Bilim insanlari kovid-19 un Genom dizilmesine yaptiginda %90 6’sinin bu yarasa virusu ile birebir ayni oldugunu kesfettiler. Bilim insanlari bu yarasa virusunun insanlari bulasabilen bir viruse evirildigine inaniyor. O sirada SARS’la baglantili virusler bulmaya calisiliyordu. Covid19 pek SARS’a benzemiyordu. Insanlara bulasabilecegi dusunulmedi. Acik bir tehlike olarak gorunmedi. Bir virusun nasil evirilecegini kesin olarak tahmin etmek imkansizdir. Yarasa da mutasyona ugramis olabilecegine inaniliyor. Bize gecmeden once farkli bir turede gecmis olabilir. Karincayiyen, yilan gibi. Balik da olabilir. 100 sene once boyle bir tesaduf Kansas’taki bir ciftlikte gerceklesti. Uzmanlar hala emin degil ama 1918’de ki grip pandemisi, grip olan bir kusla, grip olan bir insanin ayni domuzla etkilesimi ile cikmis. Kustaki grip insanlari ulasamiyordu. Insandaki Grip de kuslara ama domuzun bir hucresinde bu 2 virus birlesti ve yine bir zoonotik virus cikti H1N1. Bu yeni virus insanlara rahatlik da bulasabiliyordu.

Bir hastaligin pandemi olabilmesi ve dunyaya birkac ayda yayilip milyonlarca olume sebep olmasi icin bulasicilik ve olumculluk arasinda olaganustu bir denge kurulmasi gerekmektedir. Mevsimsel insan gribi ve kus gribi 1918’ler de bilesmis ve havada dolasiyordu. Yani virus havada asili kaliyor ve Icine ceken herkese bulasiyordu. Dunyadaki her 3 insandan birine ulastigi tahmin ediliyor. Bulastigi insanlarinda %3-20 arasini oldurmus. O zamanlarin tibbi kayitlari yeterli degilmis. Fakat bu cicek hastaliginin yaninda hicbir sey. Bulastigi insanlarin %30’unu oldurdu. Ayrica daha bulasiciydi. Bu virus binlerce yil insanlara korku saldi. Sadece 20’nci yuzyilda yuz milyon insani oldurdu. Bir de Ebola var. Daha da olumculu. Fakat cok daha az insan oldurdu. Cunku o kadar olumcul ki, virusu kapanlar cok rahatsizlanip evde kaldiklarindan dolayi baskalarina bulastiramiyorve bircogu hayatini kaybediyor. Viruslerin beklenmeyen bir ozelligi de, cok belirtileri olan cok olumcul olan bir virusun pandemiye donusmemesi. Donusemiyor. Ebola’dan cok daha az olumcul olan kizamik gibi bir hastalik senede milyonlarca insan olduruyordu. Peki gunumuz salgini nerede? Daha belli degil ama uzmanlar kizamiktan daha olumcul, ama daha az bulasici olmasi yonunde oldugunu belirtiyorlar. Ebola’dan cok daha az olumcul ve cicek hastaligina yaklasamiyor bile. 1918 gribinin dusuk tahminlerine yakin. Yani buna da sukur. Fakat dengesi yikici olacak seviyede. Fakat tarihin tekerrur etmesi sart degil. Salgina son verebiliriz. Daha once de yaptik. Yirminci yuzyilda antibiyotigi kesfettik Hiyarcikli Veba ve diger bakteriyel hastaliklarin olumcullugu oldukca azaldi. Fakat antibiyotik bu koronaviruse daha dogrusu hicbir viruse etki etmiyor. HIV gibi bazi viruslere karsi ilaclarimiz var. Artik cok daha az bulasici ve olumcul. Viruse karsi guvenli ilaclarin gelistirilmesi cok zordur. Bir virusu yenmenin en iyi yontemi, bagisIklik kazanmaktir. Bir virus populasyona yayildigi zaman, hastalananlarin bazilari olur ama digerleri atlatir. BagisIklik sistemleri virus tanimayi ve ona karsi koymayi ogrenmistir. Bu yeterince insanda oldugu zaman biri sut yayilmasi cok daha zorlasir. Buna suru bagisIkligi enfeksiyon hizi yavaslar. Viruste biter. Fakat Covid-19’da, dunya toplumsal bagisIkligin dogal gelisimini beklerse milyonlarca insan olur. Diger koronaviruslere karsi da omur boyu bagisIklik olusmuyor. Covid-19’un durumunu daha bilmiyoruz. Yani bir asi bulmamiz daha da buyuk onem tasiyor. Yeterince insan asilanirsa toplumsal bagisIkliga giden guvenli hayat kurtaran bir kestirme olur. Ilk asi, cicekle mucadele icin yapilmisti. 1980 yilinda kuresel bir asilama seferberligi sayesinde cicek insanlik tarihinde dunyada yok edilen ilk virus oldu. Bu hastaliklarda artik eskisi kadar cok olume sebep olmuyor ama asi gelistirmek cok zor bir is. Biz beklerken virus beklemeye ve oldurmeye devam ediyor. Simdilik yavaslatmak cok eski bir yontem olan Karantina ile yapilacak tek care. Hatta bu yontem 700 yil once Kara Olum sirasinda bulunmustu. Virusun yayilma ihtimalini azaltmak icin kalabaliklardan kacinip insanlarla gorusmemek. 1918 gribinde Amerika’da bir sehir St. Louis, hemen buna basvurdu ve okullarla umumi alanlari kapatti. Philadelphia ise bunu yapmadi ve buyuk bir senlige izin verdi. Italya’nin ogrendigi gibi cok fazla kisi ayni anda hasta olursa hastanelerin hayat kurtarmasi zorlasir.

Yuz milyonlarca insan olayin gecmesini bekliyor. Basa cikmanin yollarini ariyor. Ulkelerin sIki bir ulusal tecride girerek bu artisi bastirmasi gerekiyor. Sonra vakti gelince de yavas ve dikkatli ce tecritten cikmaliyiz. Guney Kore modeli bir ornek. Nisan basinda salgini tecritsiz kontrol altina aldilar. Genis Salginlar Hayati Nasil Degistiriyorkapsamli testler yapip pozitif vakalari geriye donuk izlediler. Diger ulkelerin bunu yapabilmek icin test sayilarini artirmalari gerek. Sorun surada, dikkatli olmazsak bu buyuk salgin cok uzun surebilir. St. Louis orneginde salginin az goruldugu Kasim ayinda sehir sosyal mesafe politikasini sonlandirmaya karar verdi. Olum orani firladi ve sehir yine tecride girdi. Boyle bir salginda asiyi bulana kadar secenekleriniz sinirlidir. Cunku virus sizden once basladi. Bu uzmanlarin hep korktugu bir durum. Dunya Saglik Orgutu’nun, dunyanin boyle bir salgini yonetmesi gerekli. Ama aslinda cok kucuk bir teskilat gonullulerinin katkilariyla ayakta duruyorlar. Ucaklari, kenarda bekleyen ekipleri falan yok. Gerekli aletleri yapmak icin arastirma gelistirme butceleri yok. 2005’te Dunya Saglik Orgutu, dunyanin boyle bir krize karsi nasil hazirlanmasi gerektigini gosteren bir plan hazirladi. Kurallar arasinda ulkelerin salginlari saptayip DSO’yu bilgilendirecek seviyeye gelmesi gerekliligi de vardi. 196 ulke bunu imzaladi ama cogu kurallara uymadi. Herhangi bir boyutta salgin olunca hep keske daha once yatirim yapsaydik diye dusunuyoruz ve kaynaklari baska onceliklerimize ayiriyoruz. Yeni bir DSO raporunda da belirtilmisti. “Cok hizli yayilan, cok olumcul solunum yoluyla bulasan bir patojenle cikacak olan bir salgin tehlikesi var. Dunya buna hazirlikli degil.” Ilk covid-19 vakasindan 3 ay once yayimlandi. Saglik sistemimiz buna hazirlikli degildi. Her yerdeki doktorlar ve hemsireler el yapimi maskeler kullanmak zorunda. Cin’de Covid-19 hastaligini ilk kapanlarin cogunun hastaligi, hastaneden kaptigi goruluyor.

Dunyada savas icin cok para harcaniyor. Askeri butceler cok buyuk, yeni silahlar yapiliyor. Bu da savas gibi, onlemini almamiz gereken bir konu aslinda. Salginlarin cikmasina engel olmak icin de onlemler almamiz gerek. Cin’in belirli yerlerinde ve baska ulkelerde canli hayvan pazarlari hala populer. Hayvan viruslerinin karisip mutasyona ugrayip insanlara gecmesi icin firsat sagliyor. Bir salgin oldugunda daha hizli harekete gecmeliyiz. Cin Covid-19’u kontrol altina almaya calismadan 3 hafta once, Wuhan Merkez Hastanesi’ndeki 33 yasindaki Doktor Li Wenliang diger doktorlara guruplarindan yazdi ve salginin haberini verdi. Birkac gun sonra Wuhan polisi ona bir belge imzalatti. Dusuncesi konusunda israrci olursa hukuki islem baslayacagini soyleyen bir uyari aldi. DSO 30 Ocak’ta kamu sagligi krizi ilan edene kadar Dr. Li Wenliang, Covid-19’a muhtemelen yakalanmisti. Bir hafta sonra hastaliktan oldu. Bundan 3 hafta sonra Cin’de 114000 kisinin hastaligi kaptigi tahmin ediliyor. Cin erken onlem almaya baslasaydi arastirmacilara gore vaka sayisi %95’e kadar daha az olabilirdi. Cin subat ayinda tecritte iken Italya degil ve virusunu bir sonraki merkezi haline geldi. Italya mart ayinda tecritteyken ABD degildi ve virusun yeni merkezi oldu. Sonra da vakalar, tecridin zor saglandigi ve saglik sisteminin kotu oldugu daha yoksul ulkelerde cikmaya basladi. Onlemlerimizi daha hizli almaliyiz. Tercihen virusleri kaynaginda yakalamaliyiz. Tek kaynak ne Cin ne de Yarasalar. Bunlar yeni bir virusun insanlara gecmesi muhtemel yerler. Hastaligin cikabilecegi Esas noktalar tropik ormanlarin sinirlarinda yeni bir maden, kurulan bir nokta gibi yerler. Insanlar tasinir yemek kaynagi olmadigindan dogada avlanirlar. Tabii Guneydogu Asya’da gitgide buyuyen Bir ciftlikte olabilir. Bolgedeki Yarasalar ciftlikteki domuzlara giris bulastirabilir. Isin asli, dunyada insanlarin davranislari boyle salginlari kacinilmaz boyuta getirdi. Ormanlarin azalmasi vahsi hayvanlari insanlara yaklastiriyor. Fabrika ciftciligi hayvanlari dip dibe getiriyor ve viruslere bize bulasmasi ic firsat taniyor. Yayilmalari icin de pek cok olarak sagliyoruz. Fakat virusler dusunebilseydi derslerini almalari gerekirdi. Amaclari cogalmaksa bizi oldurmemeleri gerek. Bir virus salgina sebep oldugu zaman insanlik virusu yok etmek icin butun hunerlerini konusturur daha hazirlikli olmaliydik ama teknoloji bilim ve koordinasyon acisindan bakarsak her zamankinden daha hazirlikliyiz. Yasam basladigindan beri bu yarisin icindeyiz. Daha bizi yenen bir virus gormedik.

ALİNTİ ~

02 Mart 2022, 10:03	#1
CeReN Webmaster	Salginlar Hayati Nasil Degistiriyor Sinirlari kapayip, vatandaslari eve kapatmadan once, pek cok dunya lideri dunyayi kasip kavuran virusleri hafife aliyor. Bulasici hastaliklar alaninda calisanlar, boyle bir salginin olacagindan haberdar olabiliyorlar. Milyonlarca insani oldurebilecek bir olayi dusundugumuz zaman salginlar, en buyuk risktir. Olu sayisi bakimindan da salgin, gecmisteki buyuk savaslarla yarisabilir. Ekonomi durur. Insanliga maliyeti inanilmaz boyutta olur ve ortaya cikacak sorunlardan hicbir ulke kacamaz.Salginlar Hayati Nasil Degistiriyor Dogada bilmedigimiz yaklasIk 1,5 milyon virus var. Su an bunlardan herhangi biri insanliga geciyor olabilir. Bir virus hayvandan insana geciyorsa buna zoonotik virus denir. Yillardir bu tur virusler gitgide daha cok salgina sebep oluyor. Epey olumcul olanlar var ama cok daha olumcul ve bulasici viruslerin oldugu tahmin ediliyor. Bunlar icin ne ilacimiz ne de asimiz var. Asil risk onlar. 2002’de Sars Virusu ile de ayni sey oldu. Tum dunyaya yayilip, yuzlerce kisiyi olduren yeni Tip 1 Corona Virusu. 2012’de Mers virusu ile de aynisi yasandi. O da yuzlerce kisiyi olduren yeni Tip 1 Korona virusuydu. Bu salginlar tum dunyayi kisa bir sureligine ayaga kaldirdi. Ama uzmanlarin endisesi dinmedi. Sars, Mers gibi hastaliklar konu olunca hazirliksiz yakalanma riskimiz var. Peki onca virusun icinden neden bu 100 yildan fazladir gormedigimiz bir salgina sebep oldu? Peki ya boyle bir salgin nasil sona erer? Virusler dunyadaki ilk canlilardandir ama bizim gibi hayatta degiller. Uremek icin canli hucreleri ele gecirmeleri gerekir. Tek amaclari da yok olmayip kendilerini kopyalamak. Bu virusun resmi adi Sars-cov-2. Covid 19 ’sa sebep oldugu hastaligin adi. Anlami 2019 Korona Virus Hastaligidir. Corona tac demektir. Virusun adi taca benzeyen dikenlerinden gelir. Hapsirik, oksuruk, konustugumuzda cikan damlaciklarla yayilir ve gozumuzden burnumuzdan ve agzimizdan bize bulasabilir. Ayrica virus pek cok yuzeyde saatlerce hayatta kalabilir. Insanlarda bunlara elini surup yuzlerine dokunarak kendilerine bulastirabilir. Ortalama bir insanin saatte 20 defa yaptigi bir seyle yani. Vucuda girince bu dikenler anahtar gorevi gorur ve insan hucrelerinin disinda bulunan proteinlere kenetlenirler. Virus iceri girdigi zaman, hucreye kendisini uretme talimatlari verir. Potansiyel olarak daha fazla hucreyi ele gecirir. Bu da ates, oksuruk halsizlik gibi belirtiler dogurur. Hep bununla kalmaz. Arastirmalar devam ediyor. Size bulasmis olsa da hicbir belirti gostermeden hastaligi yayabilirsiniz veya grip oldugunuzu sanabilirsiniz. Bu koronavirusu aldatici yapan da budur. En buyuk hastaliklarin genel sebebi HIV gibi sessiz ve yavas Ilerleyen virusler ve cok hizli ilerleyip oksuruk ates gibi semptomlar sebebiyle baska hastaliklarla karistirilan viruslerdir. Koronaviruslu biri normal hayatina devam edince birkac insana daha bulastirabilir. Bunlarin her biri de farkli insanlara bulastirir ve boyle devam eder. Bu yuzden vakalarin sayisi misliyle artmaktadir. Birkac gunde oran iki katina cikar. Bu insanlarin buyuk bir bolumu de agir akciger enfeksiyonu olusur ve belirli insan gruplari daha buyuk risk altindadir. Amerika BirlesIk Devletleri orneginde hastaneye kaldirilanlarin ¾’unde en azindan bir kronik rahatsizlik vardir. Akciger hastaligi, kalp hastaligi ve seker hastaligi gibi. Degerler ulkeden ulkeye degisir. Yaslandikca olum tehlikesi artmaktadir. Bilim insanlarinin tam olarak anlamadigi bir sebepten oturu erkekler daha buyuk risk altinda. Biyolojik bir faktorden oturu de olabilir, sigara icen oraninin fazlaligindan da veya bazi calismalarin gosterdigi uzere erkeklerin daha az el yikamasindan da… Bu virus insanlara bulastigi bilinen, icinde 7 koronavirus bulunan familyanin en yeni uyesi. Artik O da unlu. Tipki MERS ve SARS gibi. Onlarda pek cok insan oldurmustu. Ama bu dordu aslinda daha basarili virusler. Nezle vakalarin ucte birinin sebebidirler. Cunku virusler tasiyicilarini cok hasta etmezse daha rahat yayilabilir. Yarasalara bakalim. Viruslerin onlara bir zarari olmadigi icin virusle doludurlar.Salginlar Hayati Nasil Degistiriyor Ama insanlara bulasinca yeni bir tur viruse donusebilirler. Bilim insanlari 2002’de SARS’ta bunun yasandigina inaniyor. Bu koronavirus gibi SARS’da Cin’deki bir hayvan pazarindan cikti. Yeni bir Zoonotik virus oldugu icin ne tedavisi ne de asisi vardi. Ama SARS bu koronavirus kadar tehlikeli degildi. Sadece belirtisi olanlar bulastirabiliyordu. Boylece hasta olanlari karantinaya alarak hastaligi kontrol etmek daha kolaydi. SARS cok daha olumculdur yani virusun yayilmasi cok daha zordu. Sars gibi bir hastalik bulastigi insanlarin %10’unu oldurur. Hastaligi atlatanlar da bagisIklik kazanir. Tekrar hasta olmazlar. Sonunda virus sadece bagisIkligi olan insanlari bulasabilir. Sonuc olarak sars 29 ulkede 8000 insana bulasti. 774’u oldu. O zamandan beri Ecohealth Alliance grubu, Cin’in guneyindeki magaralara gelip, yarasa yakaliyor, virus taramasi yapiyor. Insanlara en rahat bulasabilecek olanlari kayit altina aliyor. Virusu bulduklarinda bilgilendirme yapiliyor ve Cin hukumeti gelip insanlarin bu viruse maruz kalma riskini azaltmaya calisiliyor. Su ana kadar bir suru virus bulundu yuzlerce koronaviruste dahil. Insan viruslerine benzerligine gore yuksek ya da dusuk riskli olan olarak kategorize ediyorlar. Birkac sene once yarasa koronavirusu RaTG13 diye bir virus kesfettiler. Dusuk riskli olarak kategorize edildi. Bilim insanlari kovid-19 un Genom dizilmesine yaptiginda %90 6’sinin bu yarasa virusu ile birebir ayni oldugunu kesfettiler. Bilim insanlari bu yarasa virusunun insanlari bulasabilen bir viruse evirildigine inaniyor. O sirada SARS’la baglantili virusler bulmaya calisiliyordu. Covid19 pek SARS’a benzemiyordu. Insanlara bulasabilecegi dusunulmedi. Acik bir tehlike olarak gorunmedi. Bir virusun nasil evirilecegini kesin olarak tahmin etmek imkansizdir. Yarasa da mutasyona ugramis olabilecegine inaniliyor. Bize gecmeden once farkli bir turede gecmis olabilir. Karincayiyen, yilan gibi. Balik da olabilir. 100 sene once boyle bir tesaduf Kansas’taki bir ciftlikte gerceklesti. Uzmanlar hala emin degil ama 1918’de ki grip pandemisi, grip olan bir kusla, grip olan bir insanin ayni domuzla etkilesimi ile cikmis. Kustaki grip insanlari ulasamiyordu. Insandaki Grip de kuslara ama domuzun bir hucresinde bu 2 virus birlesti ve yine bir zoonotik virus cikti H1N1. Bu yeni virus insanlara rahatlik da bulasabiliyordu. Bir hastaligin pandemi olabilmesi ve dunyaya birkac ayda yayilip milyonlarca olume sebep olmasi icin bulasicilik ve olumculluk arasinda olaganustu bir denge kurulmasi gerekmektedir. Mevsimsel insan gribi ve kus gribi 1918’ler de bilesmis ve havada dolasiyordu. Yani virus havada asili kaliyor ve Icine ceken herkese bulasiyordu. Dunyadaki her 3 insandan birine ulastigi tahmin ediliyor. Bulastigi insanlarinda %3-20 arasini oldurmus. O zamanlarin tibbi kayitlari yeterli degilmis. Fakat bu cicek hastaliginin yaninda hicbir sey. Bulastigi insanlarin %30’unu oldurdu. Ayrica daha bulasiciydi. Bu virus binlerce yil insanlara korku saldi. Sadece 20’nci yuzyilda yuz milyon insani oldurdu. Bir de Ebola var. Daha da olumculu. Fakat cok daha az insan oldurdu. Cunku o kadar olumcul ki, virusu kapanlar cok rahatsizlanip evde kaldiklarindan dolayi baskalarina bulastiramiyorve bircogu hayatini kaybediyor. Viruslerin beklenmeyen bir ozelligi de, cok belirtileri olan cok olumcul olan bir virusun pandemiye donusmemesi. Donusemiyor. Ebola’dan cok daha az olumcul olan kizamik gibi bir hastalik senede milyonlarca insan olduruyordu. Peki gunumuz salgini nerede? Daha belli degil ama uzmanlar kizamiktan daha olumcul, ama daha az bulasici olmasi yonunde oldugunu belirtiyorlar. Ebola’dan cok daha az olumcul ve cicek hastaligina yaklasamiyor bile. 1918 gribinin dusuk tahminlerine yakin. Yani buna da sukur. Fakat dengesi yikici olacak seviyede. Fakat tarihin tekerrur etmesi sart degil. Salgina son verebiliriz. Daha once de yaptik. Yirminci yuzyilda antibiyotigi kesfettik Hiyarcikli Veba ve diger bakteriyel hastaliklarin olumcullugu oldukca azaldi. Fakat antibiyotik bu koronaviruse daha dogrusu hicbir viruse etki etmiyor. HIV gibi bazi viruslere karsi ilaclarimiz var. Artik cok daha az bulasici ve olumcul. Viruse karsi guvenli ilaclarin gelistirilmesi cok zordur. Bir virusu yenmenin en iyi yontemi, bagisIklik kazanmaktir. Bir virus populasyona yayildigi zaman, hastalananlarin bazilari olur ama digerleri atlatir. BagisIklik sistemleri virus tanimayi ve ona karsi koymayi ogrenmistir. Bu yeterince insanda oldugu zaman biri sut yayilmasi cok daha zorlasir. Buna suru bagisIkligi enfeksiyon hizi yavaslar. Viruste biter. Fakat Covid-19’da, dunya toplumsal bagisIkligin dogal gelisimini beklerse milyonlarca insan olur. Diger koronaviruslere karsi da omur boyu bagisIklik olusmuyor. Covid-19’un durumunu daha bilmiyoruz. Yani bir asi bulmamiz daha da buyuk onem tasiyor. Yeterince insan asilanirsa toplumsal bagisIkliga giden guvenli hayat kurtaran bir kestirme olur. Ilk asi, cicekle mucadele icin yapilmisti. 1980 yilinda kuresel bir asilama seferberligi sayesinde cicek insanlik tarihinde dunyada yok edilen ilk virus oldu. Bu hastaliklarda artik eskisi kadar cok olume sebep olmuyor ama asi gelistirmek cok zor bir is. Biz beklerken virus beklemeye ve oldurmeye devam ediyor. Simdilik yavaslatmak cok eski bir yontem olan Karantina ile yapilacak tek care. Hatta bu yontem 700 yil once Kara Olum sirasinda bulunmustu. Virusun yayilma ihtimalini azaltmak icin kalabaliklardan kacinip insanlarla gorusmemek. 1918 gribinde Amerika’da bir sehir St. Louis, hemen buna basvurdu ve okullarla umumi alanlari kapatti. Philadelphia ise bunu yapmadi ve buyuk bir senlige izin verdi. Italya’nin ogrendigi gibi cok fazla kisi ayni anda hasta olursa hastanelerin hayat kurtarmasi zorlasir. Yuz milyonlarca insan olayin gecmesini bekliyor. Basa cikmanin yollarini ariyor. Ulkelerin sIki bir ulusal tecride girerek bu artisi bastirmasi gerekiyor. Sonra vakti gelince de yavas ve dikkatli ce tecritten cikmaliyiz. Guney Kore modeli bir ornek. Nisan basinda salgini tecritsiz kontrol altina aldilar. Genis Salginlar Hayati Nasil Degistiriyorkapsamli testler yapip pozitif vakalari geriye donuk izlediler. Diger ulkelerin bunu yapabilmek icin test sayilarini artirmalari gerek. Sorun surada, dikkatli olmazsak bu buyuk salgin cok uzun surebilir. St. Louis orneginde salginin az goruldugu Kasim ayinda sehir sosyal mesafe politikasini sonlandirmaya karar verdi. Olum orani firladi ve sehir yine tecride girdi. Boyle bir salginda asiyi bulana kadar secenekleriniz sinirlidir. Cunku virus sizden once basladi. Bu uzmanlarin hep korktugu bir durum. Dunya Saglik Orgutu’nun, dunyanin boyle bir salgini yonetmesi gerekli. Ama aslinda cok kucuk bir teskilat gonullulerinin katkilariyla ayakta duruyorlar. Ucaklari, kenarda bekleyen ekipleri falan yok. Gerekli aletleri yapmak icin arastirma gelistirme butceleri yok. 2005’te Dunya Saglik Orgutu, dunyanin boyle bir krize karsi nasil hazirlanmasi gerektigini gosteren bir plan hazirladi. Kurallar arasinda ulkelerin salginlari saptayip DSO’yu bilgilendirecek seviyeye gelmesi gerekliligi de vardi. 196 ulke bunu imzaladi ama cogu kurallara uymadi. Herhangi bir boyutta salgin olunca hep keske daha once yatirim yapsaydik diye dusunuyoruz ve kaynaklari baska onceliklerimize ayiriyoruz. Yeni bir DSO raporunda da belirtilmisti. “Cok hizli yayilan, cok olumcul solunum yoluyla bulasan bir patojenle cikacak olan bir salgin tehlikesi var. Dunya buna hazirlikli degil.” Ilk covid-19 vakasindan 3 ay once yayimlandi. Saglik sistemimiz buna hazirlikli degildi. Her yerdeki doktorlar ve hemsireler el yapimi maskeler kullanmak zorunda. Cin’de Covid-19 hastaligini ilk kapanlarin cogunun hastaligi, hastaneden kaptigi goruluyor. Dunyada savas icin cok para harcaniyor. Askeri butceler cok buyuk, yeni silahlar yapiliyor. Bu da savas gibi, onlemini almamiz gereken bir konu aslinda. Salginlarin cikmasina engel olmak icin de onlemler almamiz gerek. Cin’in belirli yerlerinde ve baska ulkelerde canli hayvan pazarlari hala populer. Hayvan viruslerinin karisip mutasyona ugrayip insanlara gecmesi icin firsat sagliyor. Bir salgin oldugunda daha hizli harekete gecmeliyiz. Cin Covid-19’u kontrol altina almaya calismadan 3 hafta once, Wuhan Merkez Hastanesi’ndeki 33 yasindaki Doktor Li Wenliang diger doktorlara guruplarindan yazdi ve salginin haberini verdi. Birkac gun sonra Wuhan polisi ona bir belge imzalatti. Dusuncesi konusunda israrci olursa hukuki islem baslayacagini soyleyen bir uyari aldi. DSO 30 Ocak’ta kamu sagligi krizi ilan edene kadar Dr. Li Wenliang, Covid-19’a muhtemelen yakalanmisti. Bir hafta sonra hastaliktan oldu. Bundan 3 hafta sonra Cin’de 114000 kisinin hastaligi kaptigi tahmin ediliyor. Cin erken onlem almaya baslasaydi arastirmacilara gore vaka sayisi %95’e kadar daha az olabilirdi. Cin subat ayinda tecritte iken Italya degil ve virusunu bir sonraki merkezi haline geldi. Italya mart ayinda tecritteyken ABD degildi ve virusun yeni merkezi oldu. Sonra da vakalar, tecridin zor saglandigi ve saglik sisteminin kotu oldugu daha yoksul ulkelerde cikmaya basladi. Onlemlerimizi daha hizli almaliyiz. Tercihen virusleri kaynaginda yakalamaliyiz. Tek kaynak ne Cin ne de Yarasalar. Bunlar yeni bir virusun insanlara gecmesi muhtemel yerler. Hastaligin cikabilecegi Esas noktalar tropik ormanlarin sinirlarinda yeni bir maden, kurulan bir nokta gibi yerler. Insanlar tasinir yemek kaynagi olmadigindan dogada avlanirlar. Tabii Guneydogu Asya’da gitgide buyuyen Bir ciftlikte olabilir. Bolgedeki Yarasalar ciftlikteki domuzlara giris bulastirabilir. Isin asli, dunyada insanlarin davranislari boyle salginlari kacinilmaz boyuta getirdi. Ormanlarin azalmasi vahsi hayvanlari insanlara yaklastiriyor. Fabrika ciftciligi hayvanlari dip dibe getiriyor ve viruslere bize bulasmasi ic firsat taniyor. Yayilmalari icin de pek cok olarak sagliyoruz. Fakat virusler dusunebilseydi derslerini almalari gerekirdi. Amaclari cogalmaksa bizi oldurmemeleri gerek. Bir virus salgina sebep oldugu zaman insanlik virusu yok etmek icin butun hunerlerini konusturur daha hazirlikli olmaliydik ama teknoloji bilim ve koordinasyon acisindan bakarsak her zamankinden daha hazirlikliyiz. Yasam basladigindan beri bu yarisin icindeyiz. Daha bizi yenen bir virus gormedik. ALİNTİ ~ ________________ Bizde MutSuz Olalim ~
	Alıntı Yap

Şu anda bu konuyu görüntüleyen etkin kullanıcılar: 1 (0 üye ve 1 ziyaretçi)