Doç. Dr. Hayrettin İhsan Erkoç, Avrasya'da, Mezopotamya'da ve Avrupa'da sıklıkla görülen, Hititler, Sümerler, Akadlar ve Hindistan'da da ziyaretçilerini etkileyici duruşuyla karşılayan çift başlı kartal motifini anlattı.

Avrasya'da, Mezopotamya'da ve Avrupa'da sıklıkla görülen, Hititler, Sümerler, Akadlar ve Hindistan'da da ziyaretçilerini etkileyici duruşuyla karşılayan çift başlı kartal motifi siyasi tartışmalarla tarihin bir tekerrürü olarak yeniden gündeme geldi.

Aslında çift başlı kartal Hititlerin imparatorluk döneminde Anadolu'da kullanılıyor. Neredeyse 4000 yıllık bir tarih var gerisinde. Alacahöyük ve Yazılıkaya'da tüm ihtişamı ile arkeologların karşısına çıktı.

Hititlerin gücünü kabartmalara işleriği çift başkı kartal, Hindistan mitolojisinden Sümer tabletlerlerine birçok medeniyette karşılık buldu.

Çivi yazısıyla kaleme alınmış tabletlerde ‘imdigud’ ismiyle çift başlı kartal günümüze taşındı.

Türkiye'de Türk kültürü ile de özdeşleştirilen ancak tarih boyunca insanların kültürel hafızalarında yer alan çift başlı kartal sembolünün evrensel geçmişini, anlamlarını ve kültürler arası geçişkenliğini ön Türkler üzerine çalışmalar yürüten Doçent Hayrettin İhsan Erkoç ile konuştuk.

Erkoç, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nde Genel Türk Tarihi programında görevli.

Çift başlı kartal motifi ne anlama geliyor?
Çift başlı kartal bugün dünyada bir çok farklı devletin armasında yer alıyor. Arnavutluk'ta görüyoruz. Almanya'da Rusya'da devlet armalarında kullanıldığını görebilmekteyiz.

Benzer örnekler var. Bazen tek başlı, bazen çift başlı olabiliyor. Çift başlı kartal tabii güç sembolü aynı zamanda. O yüzden oldukça popüler. Geçmişte de hem Avrupa hem Asya devletlerinde de kullanıldığını görebiliyoruz.

Çift başlı kartal sadece Türklere ait bir sembol mü?
Sadece Türklere ait değil. Çok evrensel bir sembol aslında. Hem tek başlı hem çift başlı kartal figürlerine biz aslında Avrasya çapında farklı uygarlıklarda denk gelebiliyoruz.

Mesela Hititlerde var. Anadolu Medeniyetleri Müzesini gezerseniz görebilirsiniz. Oldukça eski. Bundan yaklaşık 3 bin 500 yıl öncesinden kalma orada kabartmaları görebiliyoruz çift başlı kartal. Onlar imparatorluk dönemi; bundan 4 bin ila 3 bin 500 yıl öncesi arası.

Benim bildiğim en eski örnek o. Onun dışında oldukça yaygın. Eski İran'da olduğunu görebiliyoruz bazı ipekli giysilerde günümüze ulaşmış. Türkistan sahasında da varlığını biliyoruz. Selçuklularda ve Anadolu Beyliklerinde de yaygın sanat motifi olarak kullanılabiliyor. Ve muhtemelen de Bizansın geç dönemlerinde Selçuklu üzerinden Bizans'a geçtiği düşünülüyor.

Fener Rum Patrikhanesi'ndeki Çift Başlı Kartal motifi
Bu konu tartışmalı ama günümüzde Bizans uzmanlarının önemli bir kısmı böyle düşünüyor. Çünkü Bizansın daha erken dönemlerinde pek karşımıza çıkan bir figür değil.

Fakat özellikle son yüzyıllarındaki bazı hanedanların armalarında da görüyoruz.

Onlarda Selçuklu hakimiyetine denk geliyor. Paleologos'lar. Hatta Selçuklu sonrası diye biraz daha Osmanlı'ya denk gelen dönemlerde böyle bir uygulama var.

Yine Ortaçağ'da Avrupa'da Kutsal Roma Germen İmparatorluğu'nda da görüyoruz. Ki bugün Alman ve Avusturya armasında da kullanılmasının kökeni de zaten oraya dayanıyor.

Kutsal Roma İmparatorluğu armasında Çift Başlı Kartal
Oldukça eski geçmişe sahip bir şey. Fakat Selçuklularda bu daha ziyade bir sanat motifi olarak karşımıza çıkıyor.

Diyarbakır surlarında, Konya'nın günümüze ulaşmayan surlarında bazı sanat eserlerinde var. Onlar müzelerde saklanıyor. Onlar müzelerde saklanıyor Konya'da veya başka çeşitli İslam Eserleri Müzesi'nde yanlış hatırlamıyorsam İstanbul'da vardı. Daha ziyade süsleme aracı olarak kullanılmış.

Konya'da Selçuklular döneminde işlenen Çift Başlı Kartal
Hakimiyet sembolü olarak da gördük. Sikkelerde de karşımıza çıkıyor ama günümüzdeki gibi resmi bir devlet arması veyahut da bayrak gibi bir kullanım yok. Çünkü o dönem Türklerde devlet bayrağı gibi bir kavram da yok henüz. O çok daha sonradan Osmanlı'nın geç dönemlerinde ortaya çıkan bir kavram. Bayrak, sancak gibi şeyler var fakat devletin tek bir bayrağı gibi standart bir hale getirilmiş, kurallara, yasalara göre ölçüleri hazırlanmış kullanım o dönem mevcut değil.

"Hayrettin İhsan Erkoç'un Sunzi Bingfanın İngilizce ve Türkçe Çevirileri ile Hasan Enver Paşa'nın Türklerin Menşeine Dair çalışmasının Latin harflerine aktarılarak yayımlandığı iki kitabı bulunuyor. Erkoç Türk mitolojisi üzerine de çalışmalar yürütüyor."
Birçok kültürde görülen çift başlı kartalın anlamı değişiklik gösteriyor mu?

Bildiğim kadarıyla hepsi benzer anlamlara sahip. Güç belirten, doğuya ve batıya hakimiyeti gösteren veya akıl ve güç gibi bir devletin gücünün iki unsura da dayandığını temsil eden bazı örneklerdir diye düşünüyoruz.

Almanlarda, Ruslarda, Arnavutlarda ve Avusturyalılarda da var. Hemen hemen aynı kullanıma sahip olduğunu da görebiliriz. Muhtemelen de ortak bir kökenden geliyor bunlar zaten anladığımız kadarıyla.

Çift başlı kartal motifi binlerce yıl öncesinde, Hititlerde, Sümerlerde, Avrupa'da, Fener Rum Patrikhanesi'nde, Arnavutlar'da, Sırbistan bayrağında bu sembol var. Bu sembolün bu kadar farklı kültüre geçmesi ne anlam taşıyor?

Fener Rum Patrikhanesi'ndeki çift başlı kartal Bizans'tan gelen bir gelenek zaten.Herkesin ortak kullandığı güç simgeleyen bir sembol bu. Bunu örneğin gamalı haç, swastikaya da benzetebiiriz. O da neolitik dönemden itibaren, belki daha da eski dönemlerden itibaren kullanılıyor. Güneşi, güneş ışınlarını sembolize ediyor aslında. Ve onun döngülerini yansıtan bir sembol. Birbirleri ile hiç alakası olmayan kültürler bile kullanabiliyor bunu.

İnsanlığın ortak motifleri diyebiliriz. Tek bir kültüre bağlamak doğru değil.

Hinduizm'de tanrının vücut bulmuş hali olan Vişnu, kendisini sakinleştirmek için Vishnu'nun şeytanı öldürmek için girdiği Narasimha avatarının gücünü de aşan aslan aslan adam Sarabha avatarına büründü.

Öfkesi bir türlü sakinleşmeyen tanrı ise çift başlı efsanevi yaratık Gandaberunda olarak yokluğun ardından gelen varlığın da sembolü olan Tanrı Shiva'nın büyülü görünümüyle savaşa tutuştu.

Siyasileştirilerek gündeme geldi sembol yeniden. Siyasileştirilmesine yorumunuz ne olacak?

Doğru. Siyasetçiler kendi işlerine baksalar daha doğru olur diyelim.

Çift başlı kartalın şamanizmdeki ve pagan dinlerindeki yeri ve bugüne yansımaları nedir?

Kartal, hem şamanizmde hem Türk boylarının inandıkları şamanist inançlarda, diğer dinlerde de çok yaygın olarak karşımıza çıkan bir figür. Tek başlı da olabiliyor. Çift başlı da olabiliyor. Antik Yunan Roma dininde Zeus'un veya Jüpiter'in sembolü de kartaldır. Bazı Türk boylarında da kartalın şamanlarla tanrılar arasında iletişimi sağlayan kutsal bir hayvan olduğuna inanılır.

Yırtıcı, güçlü, büyük bir hayvan. Güç ve büyüklük gösteren bir şey. Çift başlı olduğunda da olağanüstü bir hayvan, zaten mitolojik bir yaratık. Çift başlı bir kartal olması zaten mümkün değil. Buradan da özel ve büyük bir güç sahibi varlık görüyoruz. Eski Türklerde de kişi isimlerine veya sanat eserlerine baktığımızda hep yırtıcı hayvanların veya Türklerin çevrelerinde yaygın gördükleri, kullandıkları hayvanların yaygın olarak kullanıldığını görmekteyiz.

Örneğin metal işlemeli eserlerde karşımıza çıkıyor. Onlarda da kartal var. Çift başlı kartal ben görmedim eski dönemlerde. İskit, Saka, Hun dönemlerinde. Ama tek başlı kartal ve benzeri yırtıcı kuşları çok sık görebiliyoruz. Başka mitolojik, yarı kartal yarı aslan hayvanlar da karşımıza çıkıyor. Yunan mitolojisinden bildiğimiz grifon gibi. Bu bozkır sanatında da eski Türk sanatında da yine çok sıklıkla karşılaştığımız bir hayvan.

Çift başlı kartal da biraz daha ortaçağ dediğimiz dönemlerde de yine Türk sanatında da yaygın gördüğümüz bir motif. Ama dediğimiz gibi çok daha eski kültürlerde de karşımıza çıkıyor. Bu kültürel etkileşimler sayesinde kültürlerden kültürlere sürekli yayılan geçen figürlerden bir tanesidir diyebiliriz.

Çift başlı kartal olarak mitolojik bir karakter var mı?
Sanat eserlerinde görüyoruz. Demek ki öyle bir yaratığın, canlının yaşadığına inanmışlar. Zaten daha ziyade hem bir hükümdarın gücünü simgeleyen bir şey aynı zamanda da diğer başka mitolojik canlılarda grifonlarda olduğu gibi bir süsleme aracı olarak da kullanılmış.

Tanrıça Siris'in oğlu da olan imdigud aslan başlı bir kartal olarak da gücünü artırmış biçimde grifonların da ötesinde karşımıza çıkıyor. Gök tanrısı Enlil'in de hizmetkarı olduğu rivayet edilen ensanevi yaratık her şeyin kaderini yönetebilmek için efendisinden çaldığı Kader Tabletleri ile de anılıyor.

İnsanlığın kaderine hükmedebilme isteğini de hatırlatan İmdigud, bu güç için verilen savaşta öldürülür. Antik eserlerde görkemi ile insanları etkileyen İmguid, Akadlarda ise Anzû olarak adlandırılır.