[aZze]

İslam düşünce geleneğinde Fârâbî ve İbn Sînâ’nın çeşitli felsefi görüşlerine yönelik en etkili eleştiriyi ortaya koymuş olan Gazâlî, mantıkla ilgili olarak tamamen farklı bir tutum sergilemiştir. Gazâlî hem kelam hem de fıkıh için mantığın kullanımının caiz, hatta gerekli olduğu düşüncesini dini bir hükme dönüştürmek suretiyle Fârâbî’nin İslamî ilimlerle mantığı ilişkilendirme çabasını somut hale getirmiştir. Onun el-Mustesfâ adlı fıkıh usulü eserinin başında hem “mantık bilmeyenin ilmine güvenilmez” şeklindeki hükmü dile getirmesi hem de esere İbn Sînâcı mantığı özetleyen bir mukaddime ile giriş yapması kendinden sonraki İslam ulemasını mantıkla meslekî bir gereklilik olarak ilgilenmeye sevk etmiştir. Zira Doğu İslam dünyası için ilk kez bir fıkıh usulü eserinin muhtevasında İbn Sînâcı mantık yer almaktadır.

Gazâli’nin dini düşünceyle mantığı ilişkilendirme çabası bu kadarla da sınırlı değildir. Başlığını Doğrudan Kur’an-ı Kerim’deki bir ayetten alarak kaleme aldığı el-Kıstâsu’l-müstakîm’de (dosdoğru ölçüt) o, İbn Sînâcı mantıktaki kıyas biçimleri ve başka bazı mantık kavramlarını İslamî kavramlarla yeniden isimlendirmiş, hatta mantığın köklerinin Kur’an’da bulunabileceği mesajını vermiştir.

Bütün bunlara rağmen Gazâlî’nin mantık problematiğine dair yeni tartışma alanları açmadığını, bundan ziyade, en önemli katkısının dini ilimlerdeki yöntem krizini İbn Sînâcı mantıkla aşma yönündeki çabasında yattığını hatırda tutmak gerekir. Nitekim fıkıh usulü eserinin yanında, kelamla ilgili el-İktisad fi’l-itikad adlı eserinde de o önceki kelamcıların argümantasyon biçimlerini eleştiriye tabi tutmakta ve bir kısmını zayıf bulduğu için elemektedir. Bunların yerine teklif ettiği bazı kanıtlama yöntemleri ise İbn Sînâcı mantığın istidlâl biçimleridir. Zira Gazâlî için mantık İslami ilimler de dâhil her türlü bilgi edinmenin kriteri olmuş durumdadır. Esasen onun bu düşüncesini mantıkla ilgili müstakil olarak kaleme aldığı Mi‘yâru’l-ilm ve Mihekkü’n-nazar isimli eserlerinin başlığında dahi görebiliriz. Bu eserlerin başlıklarının da işaret ettiği üzere Gazzâlî için mantık “bilginin ölçütü” ve “düşünce üretmenin kriteridir”. Hatta Mi‘yâru’l-ilm’de Gazâlî fıkhî konularda bilgi üretmekle kelâmî/felsefî konularda bilgi üretmek arasında fark olmadığını, dolayısıyla her ikisinde de mantığın elverişli olduğun ifade etmektedir.

Gazâlî’nin dini ilimlerde mantığın kullanılması gerektiği düşüncesi sonraki Eş’arî-Şâfii ulema tarafından benimsenmiş gözükmektedir. Bu düşünceyi temsil eden isimlerden birisi kuşkusuz Fahreddin Râzî’dir (ö. 1209). Râzî, mantığı giderek formelleştirmiş ve dinî ilimlerde kullanmak suretiyle Gazâlî’nin söylemini büyük oranda uygulamış bir ilim adamıdır. Onun mantığı formelleştirmek adına yaptığı en önemli işlerden birisi İbn Sînâcı kipli mantığı tadil etmesidir. Nihai olarak Râzîci düşüncenin süzgecinden geçmiş İbn Sînâcı mantık Ebherî’nin (Ö. 1264) Îsâgûcî’si ve Kâtibî’nin (Ö. 1294) eş-Şemsiyye’si vasıtasıyla Osmanlı medreselerinde yerini almıştır.