[CeReN]

Uzay havasi gunun her saatinde sIk sIk degisir ve bu degisim ortaligi alt ust edebilir niteliktedir. Dunya komsu gezegenlerinin her birinde olusan benzersiz hava durumuna ek olarak, uzay havasi da vardir. Uzay havasi; gezegenler arasi uzayin (heliosfer) genisliginde ve Dunya’ya yakin uzay ortaminda meydana gelen, Gunes’teki cesitli patlamalarin neden oldugu hava kosullari olarak tanimlanir.
Dunyadaki hava kosullari gibi, uzay hava kosullari da gunun her saatinde olusurken, surekli ve farkli zamanlarda degisir, ancak bu degisim teknolojileri ve canli yasamina zarar verebilir nitelikte olabilir. Bununla birlikte, uzay neredeyse mukemmel bir bosluk oldugundan (hava icermez ve cogunlukla bos bir genisliktir), hava turleri ise Dunya’ninkilere gore farklidir. Dunya havasi su molekullerinden ve hareketli havadan olusurken, uzay hava kosullarinin her biri Gunes’ten yayilan plazma, yuklu parcaciklar, manyetik alanlar ve elektromanyetik (EM) radyasyon gibi yildiz maddelerinden olusur.

Uzay Hava Turleri
Gunes sadece Dunya’nin hava kosullarini etkilemez, cunku uzaydaki hava kosullarini da yonlendirebilir niteliktedir. Cesitli hareketleri ve patlamalari, her biri benzersiz bir uzay hava olayi turu olusturur. Uzayda hava olmadigi icin, bilinen sekliyle ruzgar da meydana gelmez. Bununla birlikte, gunes ruzgari olarak bilinen bir fenomen vardir, bu plazma adi verilen yuklu parcaciklarin akislari ve Gunes’ten surekli olarak gezegenler arasi uzaya yayilan manyetik alanlardan olusur. Normalde, gunes ruzgari saatte yaklasIk bir milyon mil yavas hizlarda hareket eder ve Dunya’ya yolculugu yaklasIk uc gun surer. Ancak manyetik alan cizgilerinin Gunes’in yuzeyine geri donmek yerine dogrudan uzaya yapistigi bolgeler olan koronal delikler gelisirse, gunes ruzgari 1,7 milyon mil / saat’e kadar hareket ederek serbestce uzaya cikabilir. Bu, Dunya’dan alti kat daha hizlidir.



Plazma Nedir?
Uzayda Hava Kosullari Nasil Olur?Plazma, katilar, sivilar ve gazlar ile birlikte maddenin dort halinden biridir. Plazma bir gaz olsa da, siradan bir gaz o kadar yuksek bir sicakliga isitildiginda olusan elektrik yuklu bir gazdir, atomlari ayri protonlara ve elektronlara ayrilir.

Gunes Lekeleri
Uzaydaki cogu hava kosulunun ozelligi, Gunes’in ekvatorunun kutuplarindan daha hizli donmesi nedeniyle zamanla karisabilen manyetik alanlari tarafindan uretilir. Ornegin, Gunes’in yuzeyindeki karanlik, gezegen buyuklugundeki bolgeler olan gunes lekeleri, demet halindeki alan cizgilerinin Gunes’in ic kismindan fotosferine dogru yukseldigi bir durumdur. Ve bu daginik manyetik alanlarin merkezinde daha soguk ve dolayisiyla daha karanlik alanlar biraktigi yerlerde meydana gelir.
Sonuc olarak, gunes lekeleri guclu manyetik alanlar yayarken, daha da onemlisi, gunes lekeleri Gunes’in ne kadar aktif olduguna dair bir barometre gorevi gorur. Gunes lekelerinin sayisi ne kadar fazlaysa, Gunes genel olarak o kadar firtinalidir. Bu nedenle bilim adamlari, gunes patlamalari ve koronal kutle puskurmeleri de dahil olmak uzere daha fazla gunes firtinasi olusacagini tahmin etmektedirler.
El Niño ve La Niña gibi yeryuzundeki donemsel iklim modellerine benzer sekilde, gunes lekesi aktivitesi yaklasIk 11 yil suren cok yillik bir dongu boyunca degisir ve mevcut gunes dongusu dongu 25, 2019 yilinin sonunda baslamistir. Bilim adamlarinin gunes lekesi aktivitesinin zirveye cikacagini veya gunes maksimumuna ulasacagini tahmin ettigi 2021 ve ile 2025 zaman araliginda, Gunes’in etkinliginin artacak olmasidir. Bunun sonunda, Gunes’in manyetik alan cizgileri sifirlanacak, bukulecek ve yeniden hizalanacaktir. Iste bu noktada gunes lekesi aktivitesi, bilim adamlarinin 2030 yilina kadar gerceklesecegini tahmin ettigi gunes etkisinin minimumuna dusecek olmasidir. Bundan sonrada, yeni bir gunes dongusu baslayacak olmasidir.

Manyetik Alan Nedir?
Manyetik alan, bir elektrik akimini veya yalniz yuklu bir parcacigi saran gorunmez bir kuvvet alanidir. Amaci, diger iyonlari ve elektronlari uzaklastirmaktir. Manyetik alanlar, bir akimin veya parcacigin hareketiyle uretilir ve bu hareketin yonu manyetik alan cizgileriyle gosterilir.

Gunes Isinlari
Uzayda Hava Kosullari Nasil Olur?Blob seklindeki isIk parlamalari olarak gorunen gunes patlamalari, gunesin yuzeyinden gelen yogun enerji patlamalaridir (EM radyasyonu). Ulusal Havacilik ve Uzay Dairesi’ne (NASA) gore, Gunes’in icindeki calkalanma hareketi Gunes’in kendi manyetik alan cizgilerini buktugunde meydana gelirler. Ve tipki sIkica bukuldukten sonra sekline geri donen bir lastik bant gibi bu alan cizgileri, islem sirasinda buyuk miktarda enerjiyi uzaya firlatarak, ticari marka dongu sekillerine patlayici bir sekilde yeniden baglanir.
NASA’nin Goddard Uzay Ucus Merkezi’ne gore, gunes patlamalari sadece dakikalar ila saatler surse de, volkanik bir patlamadan yaklasIk on milyon kat daha fazla enerji salmaktadir. Isaret fisekleri isIk hizinda hareket ettiginden, gunesten kendisine en yakin ucuncu gezegen olan Dunya’ya 94 milyon mil uzunlugundaki yuruyusu yapmalari yalnizca sekiz dakika surmektedir.

Koronal Kitle Ejeksiyonlari
Bazen, gunes patlamalari olusturmak uzere kivrilan manyetik alan cizgileri o kadar gerginlesir ki, yeniden baglanmadan once dagilirlar. Onlar koptugunda, en ustteki atmosfer Gunes’in koronasindan gelen dev bir plazma ve manyetik alan bulutu patlayarak kacar. Koronal kutle atimlari (CME’ler) olarak bilinen bu gunes firtinasi patlamalari, tipik olarak gezegenler arasi uzaya bir milyar ton koronal malzeme tasir.
CME’ler saniyede yuzlerce mil hizla seyahat etme egilimindedir ve Dunya’ya ulasmalari bir ila birkac gun surer. Yine de 2012’de, NASA’nin Karasal Gunes Iliskileri Gozlemevi uzay aracindan biri, Gunes’ten ayrilirken saniyede 2.200 mil hizla bir CME’yi kayitlamistir ve bu kayitlardaki en hizli CME olarak kabul edilmektedir.



Uzay Hava Durumu Dunya’yi Nasil Etkiler?
Gunes her 27 gunde bir dondugu icin Dunyaya bakan taraf gunden gune degisir. Uzay havasi gezegenler arasi uzaya cok buyuk miktarda enerji yayar. Ancak yalnizca Dunya’ya yonelik olan veya Gunes’in su anda Dunya’yi hedefleyen tarafindan cikan gunes, Dunyadaki firtinalari dolayisiyla insanlari etkileme potansiyeline sahiptir. Gunes firtinalari Dunyayi etkiledigi zamanlarda ise bu durum teknolojilerin yani sira insan sagligi icin buruk sorun teskil edebilir. Ve en fazla birden fazla sehri, eyaleti veya ulkeyi etkileyen karasal havanin aksine, uzay havasinin etkileri kuresel olcekte hissedilir.

Jeomanyetik Firtinalar
Gunes ruzgarindan, CME’lerden veya gunes patlamalarindan gelen gunes materyali Dunya’ya ulastiginda, Dunya’nin manyetosferine carpar. Manyetosfer Dunya’nin cekirdeginden akan elektrik yuklu erimis demir tarafindan uretilen kalkan benzeri bir manyetik alandir. Baslangicta, gunes parcaciklari saptirilir, ancak manyetosfere itilen parcaciklar yigildikca, enerji birikimi sonunda manyetosferden gecen yuklu parcaciklarin bir kismini hizlandirir. Bu maddeler iceri girdikten sonra, Dunya’nin manyetik alan cizgileri boyunca hareket eder, kuzey ve guney kutuplarinin yakininda atmosfere nufuz eder ve Dunya’nin manyetik alaninda dalgalanmalar olusturan jeomanyetik firtinalar yaratir.
Bu yuklu parcaciklar, Dunya’nin ust atmosferine girdiklerinde iyonosferde, yani dunya yuzeyinin yaklasIk 37 ila 190 mil uzerinde uzanan atmosfer tabakasinda hasara yol acar. Radyo iletisiminin yani sira uydu iletisimi ve ultra yuksek frekansli sinyaller kullanan GPS sistemleri yapabilen yuksek frekansli (HF) radyo dalgalarini emerler. Ayrica elektrik sebekelerini asiri yukleyebilirler ve hatta yuksekten ucan ucaklarda seyahat eden insanlarin biyolojik DNA’larina derinlemesine nufuz ederek onlari radyasyon zehirlenmesine maruz birakabilirler.

Auroralar
Tum uzay hava kosullari sadece bir etki yaratmak icin Dunya’ya gelmez. Gunes firtinalarindan gelen yuksek enerjili kozmik parcaciklar manyetosferi gecerken, elektronlari Dunya’nin ust atmosferindeki gazlarla reaksiyona girerek Dunyanin gokyuzunde auroralari kivilcim cikarmaya baslar. Aurora borealis veya kuzey isIklari kuzey kutbunda hareket ederken, aurora australis veya guney isIklari guney kutbunda parildar. Bu elektronlar Dunya’nin oksijeni ile karistiginda, yesil aurora isIklarini ateslerken nitrojen kirmizi ve pembe auroral renkler uretir.
Normalde, auroralar yalnizca Dunya’nin kutup bolgelerinde gorulebilir, ancak bir gunes firtinasi ozellikle yogunsa, parlak pariltilari daha dusuk enlemlerde gorulebilir. Ornegin, 1859 Carrington Olayi olarak bilinen CME tarafindan tetiklenen bir jeomanyetik firtina sirasinda, aurora Kuba’da gorulebilir.

Kuresel Isinma ve Sogutma
Uzayda Hava Kosullari Nasil Olur?Gunes’in parlakligi (isimasi) ayrica Dunya’nin iklimini de etkiler. Gunes maksimumlari sirasinda, Gunes’in gunes lekeleri ve gunes firtinalariyla en aktif oldugu zamanlarda, Dunya dogal olarak ama sadece biraz isinir. Ulusal Okyanus ve Atmosfer Idaresi’ne (NOAA) gore, %1 daha fazla gunes enerjisinin yalnizca yaklasIk onda biri Dunya’ya ulasmakta oldugudur. Ayni sekilde, solar minimumlar sirasinda, Dunya’nin iklimi biraz sogur.

Uzay Hava Tahmini
Neyse ki, NOAA’nin Uzay Hava Tahmin Merkezi’ndeki (SWPC) bilim adamlari, bu tur gunes olaylarinin Dunya’yi nasil etkileyebilecegini yakindan takip etmektedirler. Bu izlemeler, gunes ruzgar hizi gibi mevcut uzay hava kosullarinin saglanmasini ve uc gunluk uzay hava durumu tahminlerinin yayinlanmasini icerir. Ayrica 27 gun oncesine kadar kosullari ongoren gorunumler de mevcuttur. NOAA ayrica, jeomanyetik firtinalarin kucuk, orta, guclu, siddetli veya asiri etkilerin olup olmayacagini halka hizla ileten uzay havasi olcekleri gelistirmistir. Bu hava olcekleri kasirga kategorilerine ve EF kasirga derecelendirmelerine benzer sekilde jeomanyetik firtinalar, gunes radyasyonu firtinalari ve radyo kesintilerinden kaynaklanan etkileri belirlemektedirler.
NASA’nin Heliophysics Bolumu, gunes enerjisi arastirmasi yaparak SWPC’yi desteklemektedir. Bazilari Gunes’te konumlanmis iki duzineden fazla otomatik uzay aracindan olusan filosu vardir. Bu filo sayesinde, gunes ruzgarini, gunes dongusunu, gunes patlamalarini ve gunesin radyasyon cikisindaki degisIklikleri gunun her saatinde gozlemleyerek bu verileri ve goruntuleri geri iletirler.

ALİNTİ ~